Parochiekerk St.-Martinus
De oorspronkelijke kerk wordt door de St-Laurentabij van Luik, begever en tiendeheffer van de kerk, in 15 e eeuw voorzien van een laatgotisch koor. In 1660 laat de abt het koor restaureren. In 1728-29 worden de zijbeuken vermeld als bouwvallig. Ze worden na 1730 heropgebouwd. In 1749 of 1750 wordt de toren door de bliksem getroffen en evenals de zijbeuken zwaar beschadigd. De toren wordt in 1751 heropgebouwd. In 1768-1772 wordt het schip heropgebouwd en het koor en de zijbeuken hersteld, waarbij de gemeente de kosten van de zijbeuken op zich nam, de abdij St-Laurent de overige kosten. In 1913 worden schip en toren afgebroken, en vervangen door het huidige gebouw naar ontwerp van. M. Christiaens (Tongeren), in een neogotische interpretatie van de stijl van het koor. Het duurt tot 1935 vooraleer tot de afwerking van het interieur wordt overgegaan. In 1935 wordt het koor gerestaureerd o.l.v. R. Lemaire; bij deze campagne worden de zijkoren gebouwd. Recente restauratie door architect P. Stevens.
De kerk is vlak bij het kasteel gelegen, te midden van het ommuurde kerkhof.
De plattegrond beschrijft een driebeukig schip van vier traveeën met transept van een travee, toren aan de zuidzijde van de westgevel, een koor van twee rechte traveeën met driezijdige sluiting, sacristie aan de zuidzijde van het koor, en 18e eeuws oratorium van de kasteelheren van Heers tussen het transept en de rechte koortravee.
Schip en zijbeuken met basilicale opstand. Zadeldaken (leien). Baksteenbouw op een plint van breuksteen (silex en andere hardsteen). Drieledige steunberen markeren de travee. Geprofileerde, mergelstenen spitsboogvensters met maaswerk, verbonden door een mergelstenen band. Geprofileerde, mergelstenen kroonlijst. De voorgevel is voorzien van een uitspringend portaal waarin de korfboogdeur in een spitsboogvormige, mergel- en natuurstenen omlijsting, met in het timpaanvulling een reliëf met voorstelling van St.-Martinus; erboven een venster en in de top een blind drielicht van mergelsteen. Toren van vier geledingen; overhoekse steunberen; de tweede en derde geleding zijn voorzien van blinde, spitsboogvormige drielichten van mergel; de bovenste geleding heeft op elke zijde een tweeledig, korfboogvormig galmgat in een geprofileerde, spitsboogvormige omlijsting van mergel; geprofileerde mergelstenen kroonlijst met eronder een driepasfries. Ingesnoerde naaldspits (leien). Het koor heeft een breukstenen plint zoals hoger beschreven. Brede spitsboogvensters in een geprofileerde, mergelstenen omlijsting. Op de hoeken, steunberen van twee geledingen met natuurstenen afdekking. Mergelstenen kroonlijst. Het oratorium is een bakstenen gebouw onder schilddak (leien), voorzien van een kalkstenen hoekband, een rondboogvenster in een kalkstenen omlijsting met sluitsteen, en een houten dakrand op geprofileerde, mergelstenen consoles; driezijdig portaal aan de oostzijde, voorzien van een rechthoekige deur in hardstenen omlijsting. De sacristie telt twee traveeën en een bouwlaag onder zadeldak (leien), en is voorzien van mergelstenen banden en twee kruiskozijnen.
Bepleisterd interieur. Spitsboogarcade tussen schip en zijbeuken, op hardstenen pijlers met neogotisch kapiteel. Overdekking d.m.v. bakstenen kruisribgewelven met mergelstenen ribben en dito spitsboogvormige gordelbogen. De ribben en bogen worden gedragen door hardstenen consoles. Het koor heeft een mergelstenen stergewelf op gescalpeerde, mergelstenen kraagstenen.
– schilderij met voorstelling van de Verrijzenis, toegeschreven aan Suvee (Brugge), (eind 18e eeuw), begin jaren 1950 gerestaureerd door Leegenhoek;
– retabel op het noordzijaltaar met in het midden de Geboorte van Christus, op de zijluiken respectievelijk de Boodschap en de Aanbidding der Wijzen, geschonken door Antoinette de Crehin, echtgenote van E. Perseus de Rivière; op de achterzijde is P.Clinquart afgebeeld, kapelaan van het kasteel van Heers en rector van het O.-L.-Vrouwealtaar, met opschrift en datering 1614;
– schilderij met voorstelling van Christus aan het Kruis tussen de twee moordenaars (1650), toegeschreven aan Farius (Luik), gerestaureerd begin jaren 1950 door Leegenhoek;
– geschilderde kruisweg door C. Wauters uit Boom (1869), gerestaureerd door Leegenhoek.
– Beeld van O.-L.-Vrouw met Kind, hout, school van Delcour, geschonken door gravin Isabelle de Rivière in 1711 (begin 18e eeuw);
– beeld van St.-Gillis, geschilderd hout (18e eeuw);
– crucifix, hout (midden 19e eeuw);
– processiemadonna; reliëf met voorstelling van St.-Nicolaas van Mira, hout (18e eeuw); reliëf in de wand van de doopkapel, hardsteen, met voorstelling van de Calvarie (15e eeuw?).
– Hoofdaltaar, marmer, witte steen en koperplaat (1934);
– zijaltaren, marmer (begin 17e eeuw).
– Communiebank, zwart marmer en brons (1934).
– Preekstoel, marmer en brons (1934).
– Doopvont, roodmarmer met wapens van de families de Rivière en de Merode en deksel van messing, gedateerd 
op het deksel 1749. Achter een smeedijzeren band zit een jaartal verborgen Na onderzoek bleek dit 1597 te zijn.
Doopvont is dus geschonken door Richard de Rivière (26/05/1562 – 29/04/1613) en Antoinette de Mérode de Houffalize (+1609). (Met dank aan Urbain Vrijdaghs voor deze aanvulling)– Orgel van Clerinx, St.-Truiden (begin 19e eeuw). Neogotische muurschildering op de triomfboog.
– Glasramen door Ganton-Defoin van Gent (1930-40).
– Neoclassicistisch stucwerk in het oratorium.
– Praalgraf in zwart marmer van Erard de Rivière (+ 1582) en echtgenote Johanna de Merode (+ 1587), en van Richard de Rivière (+ 1613) en echtgenote Antonia de Merode (+ 1609), met twee levensgrote gisanten versierd met acht kwartieren (vier verdwenen) der families Rivière, Hamal, Merode, Vlodrop, Horn, Brederode, Borsel;
– Marmeren grafmonument van Jacques de Bette (+ 1616), broer van Isabelle de Bette, echtgenote van Ernest de Rivière, en zijn echtgenote Agnes de Merode, met witmarmeren gisant en drie kwartieren (één verdwenen).
– Marmeren grafmonument van Catarine de Rivière (+1613), echtgenote van Pierre de Brandenbourg en in een tweede huwelijk van baron Jean de Roisin, met drie kwartieren; Grafsteen van Erard Perseus de Rivière (+ 1612), natuurlijke zoon van Erard en baljuw van de heerlijkheid;
– Grafsteen van jonker Thilmannus van der Borcht (+ 1653), drossaard van het graafschap Heers, en zijn vrouw Johanna de la Quadra (?)(+ 1648);
– Hardstenen grafsteen van pastoor Guillelmus Deltour (+ 1768), zijn zuster Maria Barbara (+ 1746), zijn moeder (+ 1752), met blazoen en kelk;
– Een monumentale, koperen grafplaat (260cm x 170 cm) met de afbeeldingen van Gerardus (+ 1398) en Johannes van Heers (+ 1332), afkomstig uit de kerk, bevindt zich thans in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel (Inv.1053); dit geldt ook voor een tweede koperen grafplaat, van Richart de Riviere (+ 1540) en Johanna Scheiffart de Merode (+ 1567), gedateerd 1554.
– Van de verschillende 17e- en 18e eeuwse grafkruisen, die zich in 1960 nog op het kerkhof bevonden, cf. PAQUAY , rest slechts dat van Lodewyc Bailhet (+ 1598).
Bron:
-Eglise de Heer, (Jaarboek van het Limburgsch Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, 6, 1863, p. 276-280).
-Archief A.M.L.-Brussel, Plannenfonds K.C.M.L., Provincie Limburg, Gemeente Heers, Parochiekerk St.-Martinus.
-CASTER E. VAN – OP DE BEECK R., De grafkunst in Belgisch Limburg. Vloerzerken en -platen met persoonsvoorstellingen (13e tot 17e eeuw). (Maaslandse Monografieën; 4), Assen, 1981, p. 13, 17, 21, 30, 87, 89, 90, 91, 150, 153, 164.
-DRIESEN W., Mathieu Christiaens, ingenieur-architect te Tongeren (1865-1934), (Het Oude Land van Loon, 40, 1985, p. 61).
-DUSAR A., Het kunstpatrimonium, (De Tijdspiegel, 20, 4-5, 1965, p. 27).
-GEUKENS B.,Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, Provincie Limburg, Kanton Borgloon, Brussel, 1977, p. 38-40.
-KRIEK H., Arnold Clerinx, orgelmaker te Sint-Truiden (1816-1898), (De Mixtuur, 12,(35),1981, p. 165-170).
-PAQUAY J., Bondige inventaris der kunstvoorwerpen van het arrondissement Tongeren. (Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, 11, 1960).
-VANDEVELDE, S., Merkwaardigheden in de kerk van Heers, (Limburg, 35, 1952, p. 294-298).
Bron: Pauwels D., Schlusmans F. met medewerking van Muyldermans E. & Rombouts J. 1999: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Tongeren, Kanton Borgloon, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 14N4, Brussel – Turnhout.
Auteurs: Schlusmans, Frieda
Foto: Roger Knaepen
Vanschoonwinkel Georges juli 2015