Voorgeschiedenis

Boerchhoff, Burchhoof, Borchhoef (1499)
Hiermee werd bedoeld de grond rondom en in de onmiddellijke omgeving van de Borch.
17-12-1499 oorkonde: De schout en de schepenen van Horpmaal dat God gaf van der Rivieren aan Art Langhenacker ‘de Borchhoef’ te Horpmaal in erfpacht heeft gegeven.

– Oude rekening van de kerk te Horpmaal: “…vanden Borne Horpmale fa Johannes Baptiste leodem..IIIJ ad et sup……retastre jaec retro ortu dictu den boerchhoff quem quid tenet Arnold Langhenacker jucta terras duoz sa martini…’.

24-11-1626, R.A.H. Oorkonde: Hendrik van der Rivieren geeft “Het Burchhof” in erfpacht aan Willem Morrea.
1677: Petrus Vandenborne had er grond, belast aan de kerk (granzend aan Arnold Langhenaeken)
1681: K.A.: Deling der kinderen Louwet; Willem Lambie-Gillis Louwet bekwam 8 roeden achter de burchhof regt: Rta Gregory.
1694: Aert Moermans (x Anna Lowet) bezat 5 roeden boomgaart en winhof bij den borchhof gelegen.

Op de Borchhof heeft een middeleeuwse toren gestaan, een soort donjon, de eenvoudige kasteelvorm die in de middeleeuwen veel werd gebouwd door de niet kapitaalkrachtige adel, de niet edele vrijen en degenen die tot de ridderklasse behoorden. Samen met de kerktoren (dewelke vermoedelijk “de Borg” verving) waren deze primitieve burchten de enige stenen gebouwen op het platte land.
Oorspronkelijk woonde de gemiddelde edelman zelfs in een houten toren boven op een kunstmatig opgeworpen ronde of ovalen heuvel, ook wel ‘motte’ genoemd. Het is pas vanaf de 12de eeuw dat de stenen versie van die toren opkwam. Hij had vermoedelijk een defensieve functie om bv. een kortstondige belegering te doorstaan. De aandacht dient gevestigd op deze beschermende functie welke in Horpmaal was uitgebouwd door 3 dergelijke bouwsels welke gelijkmatig verdeeld waren over het dorp op exact 160m (dit is een boogscheut?) van elkaar gelegen waren.
Het gaat hier namelijk over: de borg(hof) de motte en boven op tomberg.

Volgens Daris J. In notices sur les eglises du diocese de Liege dl6: …deze toren kort bij de kerk gelegen en hiervan slechts gescheiden door de straat is slechts omstreeks 1855 gesloopt geworden.
Heel waarschijnlijk was het een versterkte toren waar de inwoners in oorlogstijd hun voornaamste bezittingen verborgen. Bij verbrededing en betonering van de straat omstreeks de jaren 1950 stootte men op funderingsresten vermoedelijk van deze toren. De Borgh van Horpmaal is ontstaan omwille van de verdediging ten opzichte van de omgeving en was in steen. Dit was een relatief hoge plek want ze beheerst 2 valleien. Omdat de donjon via de Dorpstraat ver van het water gelegen is (in tegenstelling met de motte) onstaan er kleine verbindingssteegsjes (hopsteeg, clincsteeg…). Een tweede primitieve nederzetting vormde zich rond deze borgh (donjon). Aan deze donjon ontwikkelden zich enkele belangrijke gebouwen zoals de kerk, een tiendeschuur, afspanning…

Borchstraete
De straat gelegen aan de Borchhof aan de uitgang van de Dorpstraat, het begin van de Donkerstraat. Mogelijk liep deze straat eertijds rondom de Borg en verder tot aan een voormalige woning genaamd het Augustijnshof.

1690 R.A.H: Dirk Ghijsens bezat anno 1690 huysen en boven in de Borchstraete regt: de voors strat ende wordt de voors groondt ghepossideert door Jan Schaers, Melchior Knapen, Thomas Knapen en Jan Arenbergh.
1691: …het Cleynveld is gelegen achter de Borchstraet.
1691: Jan Sconaers bezat een hofken gelegen in de Borchstraet regt: de repres. Everard Ghijsenberghs en Melchior Knapen in de voors strate.
Dit hofken werd toen gereleveerd door Lambrecht van Riempts die dit winhofken voor dit jaar sal bereden en fructueren mits dat Lambrecht hier voor zal XX., goed releveren voors.
6-11-1701: Deling der kinderen Everard Ghijsenbreecht (x Marie Louwet)…item honne aenpaert van huys ende hoff in de Borgstrate bij het afgaet van de Donckelstratte te weten het 4de deel van selvez goet en de helfer van noch een vierde deel vant selve en de helfer van nog een 4de deel afcomende van Stas Groven – 3qrt boven de lasten van ’t geheel goet – 4 cappuynen 5 g quytbare renthe aen de Edelen Graef van Heer…
19-1-1702: R.A.H: Simon Trimpeneers scholtes tot Horpmaelreleveert seeckeren winhof gelegen in die Borgstraet regt: de relevant in 2 sijden, Melchior Knapen ende straet “afcmende dit veurs goet van seeckeren Peter Schepmansen is 2 roeden groot, Melchior Knapen goed 4 roeden.
30-6-1744: R.A.H: Simon Trimpeneers bezat huys en hof gelegen in de Borchstraet die regenoten is Melchior Knapen door Nicolaus Nijs vercregen aen Thomas Coenen en Anna Nijs (gereleveerd door Magriet Jamotte).
1795 R.A.H: Huys ende hoven gelegen in de Borchstraet (ende Donckelstraat, naar de tombe of Loon Andries Hannose van Thil, naar. Die kercke de kinder Carolus Timmermans – 3 vat spelt – Art Louwet, Renier Louwet 1656 huys en hoef gelegen in die Donckelstraet regt naar Veulen die selve straet, naar Loen Hubrecht Stijnen, naar de kerk Melser Loix, naar de bosch de gemeyn straet. Art Moermans en Hendrick Ghijsenberghs en Simon Trimpeneers (1758-1760) Jan Ghijsenberghs als consoorte met Willem Trimpeners, Lowie Thys en Lambert Melong (1795-1798).

Algemeen
Vanaf de 12de eeuw bouwden men meer en meer stenen torens als een beschermde functie om kortstondige belegering te doorstaan.

de Borchhof: Gebouwd in de 2de helft van de 15de eeuw, wordt op 17 december 1499¹ beschreven dat: de schout en de schepenen van Horpmaal in tegenwoordigheid van God gaf van der Rivieren aan Art Langhenacker ‘de Borchhoef’ te Horpmaal in erfpacht heeft gegeven. Nog later, op 24 november 1626² , wordt in een ander oorkonde beschreven dat: Hendrik van der Rivieren ‘het Burchhof’ in erfpacht geeft aan Willem Morrea. De Borch van Horpmaal is ontstaan omwille van de verdediging ten opzichte van de omgeving en was in steen. Een gebouw in een eenvoudige kasteelvorm waarop een middeleeuwse toren heeft gestaan, een soort donjon. Het waren primitieve burchten, de enige stenen gebouwen op het platte land. Heel waarschijnlijk was het een versterkte toren waar de inwoners in oorlogstijd hun voornaamste bezittingen verborgen. De Borchhof werd gebouwd tegenover de kerk³, en er ontwikkelden zich later enkele belangrijke bijkomende gebouwen zoals een tiendenschuur, paenhuis (brouwerij), pastorij, boerderijen, enz…
Gebouwd op een heuvel tussen twee valleien ontstaan er verbindingswegen rondom de Borch. Het zijn meestal in het begin kleine steegjes en voetpaadjes die later verbreed worden als een gewone straat. Het kan dan ook niet anders dat de straat vóór de Borch genoemd en beschreven werd naar dit gebouw als zijnde de Borchstraete aansluitend aan de Zuidelijke kant op de Dorpstraat (tegenwoordig de Cartuyvelsstraat) en aan de Noordelijke zijde voor de helft van de Donkerstraat. De achterliggende gronden van het Borchhof werden vroegere tijden genoemd en beschreven als het Cleynveld (1691).
Het gebouw werd in 1855⁴ gesloopt wat ook het einde betekende van meer dan drie eeuwen geschiedenis van ‘de Borchhof’.

Hoeve
Een eerste vermelding in 1640 van een hoeve.
Waarschijnlijk in 1693 geplunderd en verwoest door de Franse troepen.

Fundering
Tijdens de heraanleg, verbreding en betonering omstreeks 1950 van de Donkerstraat, stootte de wegenarbeiders op funderingsresten (vermoedelijk) van deze toren.

Huidig gebouw⁵
Het huidige gebouw is een gesloten hoeve uit de 19de eeuw en werd in de loop der tijden sterk gewijzigd. Het werd gebouwd op het terein van het vorige kasteelgebouw de Borchhof.
De vorige bewoners van de hoeve hebben restauratie werken uitgevoerd in 1976 en vervolgens in 1998. Een blauwe hardsteen werd aangebracht met de benaming van het pand en de initialen. van EB (Eugène Boden) & LB: (Leona Brône).
Links van de inkompoort werd een houten naambord aan de gevel is bevestigd, ter herinnering aan het vroegere middeleeuws gebouw.

1. Oorkonde van 17-12-1499, Rijks Archief Hasselt ↩︎
2. Oorkonde van 24-11-1626, Rijks Archief Hasselt ↩︎
3. De kerk van Horpmaal werd in de13de eeuw gebouwd als een éénbeukige kerk in romaans-gotische stijl.(zie Bijdrage tot de Parochiegeschiedenis van Horpmaal, blz. 20, Michel Mathei, uitgave 2003. ↩︎
4. Daris J., Notices sur les églises du diocese de Liege, deel VI ↩︎
5. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, Kanton Borgloon, Provincie Limburg 14n ↩︎

---

Michel Mathei december 2023