De heerlijkheid Heks
De naam van het Haspengouwse kasteeldorp Heks zou afgeleid zijn van het oudgermaanse woord «hark ikja» en nederzetting aan de Herk betekenen. Voor het eerst wordt deze plaats vermeld in een oorkonde uit de 12de eeuw. In deze akte staat dat Agnes van Loon haar leengoed van Heks afstaat aan het hospitaal van Graethem onder Borgloon, hospitaal gesticht door haar echtgenoot Lodewijk I, die in 1171 overleed en in de gasthuiskapel begraven werd. In 1174 bood zij het huis als gift aan de abdij van Villers in Waals-Brabant, met het verzoek het door lekenbroeders te laten bedienen. Deze zouden echter niet lang te Graethem verblijven, want reeds in 1175 oordeelde de abt dat er te veel rumoer was, hetgeen niet strookte met de kloostertucht van de cisterciënzerorde. Het gasthuis lag immers naast de grote weg. waar vele pelgrims en reizigers om gastvrijheid kwamen aankloppen. Gravin Agnes wilde niet dat de broeders naar Villers terugkeerden en daarom deed ze in 1175 afstand van haar leengoed « Herxe» en alle rechten eraan verbonden ten voordele van de abdij van Villers, opdat de broeders er de grond zouden gaan verbouwen. De broeders van Graethem verhuisden naar Heks en bouwden er een hoeve, het latere Munckhof of Monnikenhof, dat op het einde van de 18de eeuw 169 ha omvatte. In 1582 verkocht Villers de hoeve aan het Sint-Lambertuskapittel van Luik. Als kerkelijk goed werd het door de Fransen aangeslagen en op l februari 1798 verkocht aan Charles Clement Roemers uit Maastricht.
Munckhof of Monnikenhof
Tot in 1582 was dus de abt van Villers heer van Heks en bezat hij ook het begevingsrecht, m.a.w. het recht om de pastoor aan te stellen, recht dat na 1582 overging naar de kanunniken van Sint-Lambertus. Eén van die pastoors was Pieter Roux uit Gelinden, aangesteld in 1614 en overleden in 1652. Hij heeft in zijn parochieregisters, naast de doop-, huwelijks- en overlijdensaktes, allerlei aantekeningen gemaakt. Zo weten we o.a. dat er te Heks in 1617 42 mensen aan een besmettelijke ziekte stierven en 41 in 1630. Dit cijfer ligt zeer hoog als we bedenken dat Heks in 1666 slechts 125 inwoners telde er normaal slechts 3 a 4 overlijdens per jaar te noteren vielen.
In 1616 werd Heks ook bezet en uitgeschud door de troepen van de Verenigde Provinciën en die van de Spaanse Nederlanden. Erger was het gesteld in 1693, toen de oogst vernield werd door de soldaten van Lodewijk XIV, en in 1694, toen diezelfde Fransen de vruchten van het veld haalden, de dieren uit de weiden en te Heks 29 huizen afbraken, het hout ervan in brand staken en de andere huizen plunderden.
De heerlijkheid Heks, die op rechterlijk gebied afhing van de buitenbank van Loon of de bank van Graethem, kwam in de tweede helft van de 18de eeuw in het bezit van de graaf van Velbruck, die verheffing deed op 7 juli 1766. Verkozen tot prins-bisschop, als opvolger van Charles d’Oultremont, verkreeg François Charles de Velbruck van het kapittel de heerlijkheid Heks voor zijn leven. Hij liet er in 1770 het huidige kasteel bouwen, het jachtverblijf van de prins-bisschoppen van Luik. Bij testament van 12 augustus 1783 stelde hij zijn neef, graaf Romain d’ Ansembomg, de zoon van Joseph Marchant baron d’Ansembourg en van zijn zuster Marie-Cathérine, aan als algemene erfgenaam. Zo ging na het overlijden van prinsbisschop de Velbruck te Heks op 30 april 1784 de heerlijkheid over op de graven de Marchant en d’Ansembourg, afkomstig uit Luxemburg. en later op de graven van Ursel.
Heks bezit een rijk archief, met o.a. de registers van de burgerlijke stand tot 1860 en de parochieregisters van 1614 tot 1826. Het kerkelijk archief omvat de periode 1614 tot 1794 en het schepen- en gemeentelijk archief gaat van 1424 tot 1865.
Stamboompluizers en plaatselijke geschiedschrijvers mogen echter niet nalaten ook het schepenarchief van Graethem na te kijken en zeker niet het notariaat van Borgloon. Wat Heks zelf betreft worden er op het Rijksarchief te Hasselt wel een aantal notariële akten bewaard van pastoors notarissen tussen 1676 en 1740.
Bezienswaardigheden te Heks, het geboortedorp van Ludovic Van Winkel, beter gekend als de jeugdschrijver Lod Lavki (1893-1954), zijn uiteraard het kasteel en de Monnikenhoeve uit 17de eeuw. De kerk werd gebouwd in 1850-51. Maar de pastorie dateert uit 1777. Heks, dat in 1800 slechts 268 inwoners telde, 497 in 1900 en 491 in 1970, werd eerst gefusioneerd met Horpmaal en Vechmaal. Vanaf l januari 1977 behoort het echter tot de nieuwe fusiegemeente Heers, die bijna 7000 inwoners telt.
Bron: Limburgse gemeenten en hun achtergrond door Francis Goole en Piet Severijns.
Hbvl 30 juli 1977
Vanschoonwinkel Georges december 2013