Helena Wijnantslaan in Heers versus ‘De Bilter’
Bij het zoeken naar een straat met een persoonsnaam kan men Google Maps raadplegen of de auto-gps en na luttele seconden vraagt de gps of men snel of economisch wil. Zelden blijft men stilstaan bij de vraag wie die persoon is en naar wie deze straat werd genoemd.
Laten wij eerst beginnen met de plaatsnamen, ook wel toponiemen genoemd. Een toponiem is de eigennaam van een geografische entiteit zoals wij die vinden in de Atlas der Buurtwegen van 1841. In de plaatsnamen zitten verschillende aanwijzingen verborgen die tot een reconstructie van een historisch landschap kunnen leiden. Bij het ontstaan van nieuwe woonwijken worden meestal plaatsnamen gebruikt om de omgeving een identiteit te geven. In Heers treffen wij de: de Lazarij, de Bilter(1) , het Brouck, het Centrum…Na de aanleg van de verschillende wegen in een woonwijk zoekt men een referentie voor straatnamen. Meestal wordt een straatnaam gezocht die verwijst naar een verdienstelijke of hoogwaardige gezagbekleder, maar het kan ook dat men andere voorstellen doet waarna door stemming van de gemeenteraad de gekozen naam wordt bekendgemaakt. Enkele straten of lanen die verwijzen naar vroegere inwoners van Heers klinken intussen bekend in de oren zoals, Baron de Stockemlaan, Burggraaf Desmaisièresstraat, Raes van Heerslaan, De Ribeaucourtlaan, Arnold Degraeflaan, Roppelaan, Raymond Gielenlaan(2) . De Helena Wijnantslaan vormt hier een uitzondering op. Wie was die Helena Wijnants, was het een bekende persoon uit Heers? Een eerste onderzoek bevestigt dat deze persoon geen inwoonster van Heers was. Maar hoe is men aan deze naam gekomen? De fruitgeschiedenis brengt ons dichter bij de persoon. In de 19de eeuw en ook nog in de 20ste eeuw was de streek van en rond Borgloon gekend om zijn vele hoogstam boomgaarden waarvan het fruit (kersen, appels en peren) vooral verwerkt werd door meerdere stroopstokerijen. Een rijke en boeiende geschiedenis die men kan bezichtigen in het fruitbelevingscentrum van Borgloon. Onder die talrijke stroopstokerijen hadden twee families, genaamd Wijnants, elk een eigen stroopfabriek verdeeld onder de naam Groot Panis(3) en Klein Panis. Het Groot Panis behoorde toe aan de familie Wijnants-Groenendaels. Deze stroopfabriek werd gerestaureerd dankzij de Monumentenprijs van 2007. Het Klein Panis behoorde toe aan de familie Wijnants-Proesmans en was gelegen achter het Groot Panis waar voorheen de technische dienst van Borgloon gevestigd was. Helena Wijnants behoorde tot de familie van het Klein Panis. Een genealogisch onderzoek brengt ons bij vader Jean Wijnants (1832-1891), landbouwer, fruitkoopman en nijveraar, gehuwd met Maria Corneille Proesmans (1842-1901). Uit dit huwelijk werden 8 kinderen geboren waarvan Marie Jeanne Helene, als 2de kind het levenslicht zag, op 21/10/1868 en haar verdere leven ongehuwd bleef. Na hun huwelijk in 1865 werkte Jean zijn echtgenote Corneille als winkelierster aan de Graethemstraat te Borgloon. Waarschijnlijk een groenten- en fruitwinkel. De familie Wijnants was in de 19de en de 20ste eeuw een begrip in de streek rond Borgloon en verwierf talrijke gronden zoals weiden voor de aanplanting en het onderhouden van hoogstam boomgaarden, om na het oogsten het fruit te verwerken tot stroop. Voor de verhuur van de weiden aan de boeren werd een pachtovereenkomst gesloten en gevraagd om suikerbieten te leveren als betaalmiddel.
Vader Jean Wijnants voorzag elk van zijn kinderen van een perceel grond waarop fruitbomen stonden aangeplant. En zo werd ook Helena Wijnants erfgenaam van een grond in Heers met de reeds bestaande plaatsnaam ‘De Bilter‘ ..
Vooreerst dient er opgemerkt te worden dat vanaf de kapel ‘de Heusch’ gelegen op de hoek van de Nieuwe Steenweg doorlopend tot aan de Sint-Barbarastraat, het grondgebied links, te koop werd gesteld door de broers Antoine en Albert Desmaisières. Gezien het gebied een driehoek vormde, werd er een latere scheiding gemaakt door de aanleg van een nieuwe weg waardoor er links en rechts extra bouwpercelen ontstonden. Deze percelen vielen onder de Wet Brunfaut(4) van 15 april 1949, ook genaamd het Fonds Brunfaut. Het dossier werd korte tijd daarna overgenomen door de Provinciale Huisvestingsmaatschappij voor sociale woningbouw. De verkoop van de bouwgronden bleek een succes: jonge gezinnen die zich wilden huisvesten in Heers konden aan een sociaal voordelig tarief kopen. Om de toegankelijkheid naar de woningen te verzekeren was de gemeente verplicht om de smalle bestaande voetweg n°69 aan te passen als een toegankelijke openbare weg met bijhorende nutsvoorzieningen.
Fragment: Atlas der Buurtwegen 1841 – Sentier of Voetweg nr.69
Tijdens de openbare zitting van de gemeenteraad op 5 april 1952 werd voor het eerst de verbreding en heraanleg als voornaamste agendapunt besproken volgens de opgetekende notulen:
-Overwegende de noodzakelijkheid waarin de gemeente verkeert weg n° 69 te verbreeden en te wijzigen.
-Gezien het plan van dit ontwerp uit de Atlas der Buurtwegen en opgemaakt door
-Mr. Vandevelde Jos, landmeter te Heers.
-Aangezien de vereiste eigendommen in der minne aangeworven worden.
-Gezien het proces-verbaal de commodo et in commodo in het getuigschrift van vruchtbaarheid.
-Gezien artikelen 76.4° en 77.6° der gemeentewet alsook artikelen 27 en 28 der wet van 10 april 1841 gewijzigd door die van 20 mei 1863 en door die van 9 augustus 1948.
Besluit
Art. 1 – Het plan van wijziging van de weg n°69 goed te keuren alsook de erbij gevoegde tabel der grondbenemingen.
Art. 2 – Aan de bevoegde overheid toelating te vragen om de grondbenemingen in de tabel voorzien in de aangeduide voorwaarden te mogen aanwerven en dezelfde Overheid te verzoeken deze aanwervingen van openbaar nut te verklaren ten einde op de vermindering van registratie en overschrijvingsrechten te kunnen aanspraak maken.
Art. 3 – Aan de aangelande eigenaars in de voorwaarden voorzien door artikel 29 der wet van 10 april 1841 in de hoger aangeduide tabel de buurtgronden over te laten die ten gevolge van de afschaffing of de rechttrekking van de weg zullen beschikbaar worden.
Art. 4 – Afschrift dezer beraadslaging zal driedubbel afschrift met het plan en de overige stukken van het dossier aan de bevoegde overheid overgemaakt worden.
Gedaan te Heers in zitting datum als boven
Namens de gemeenteraad.
Op bevel De burgemeester voorzitter
De secretaris Jos Roppe
H. Cordie
Het besluit van bovenstaande notulen en het plan van ontwerp werden verstuurd op 27 maart 1953 naar het Ministerie van Openbare Werken. Deze dienst liet weten dat er wijzigingen aan het rooiplan noodzakelijk waren en dienden uitgevoerd te worden. Een aanpassing van het plan werd opnieuw verstuurd naar het Ministerie van Openbare Werken waarna het plan werd goedgekeurd. Enkele jaren verstreken door briefwisseling van aanbesteding en het volgende werd bekend gemaakt tijdens een zitting van 10 december 1956:
GEDEELTELIJKE HERZIENING VAN EEN ALGEMEEN ROOIPLAN
VERKLARING VAN DE OPENBAARMAKING VAN HET ONDERZOEK
Het college van Burgemeester en Schepenen, handelende in uitvoering van het besluit van de gemeenteraad van 19 oktober 1956 verklaart:
1ste dat het plan tot gedeeltelijke herziening van het bij Koninklijk besluit van 16 mei 1953 goedgekeurd algemeen rooiplan op het gemeentehuis voor eenieder ter inzage heeft gelegen van 29-10-1956 tot 13-11-1956.
2de dat die nederlegging overeenkomstig de wet door aanplakking is bekend gemaakt op 27 oktober 1956 volgens de bijgaande tekst.
Te Heers, de 10de oktober 1956
Vanwege het college,
Op bevel,
De secretaris De burgemeester,
Edmond Corswarem
Het gewijzigd plan met de aangepaste rooilijn (Gemeente archief)
De werken aan de voetweg n°69, voor verbreding en aanleg van nutsvoorzieningen, werden vanaf 1957 uitgevoerd over een lichte gebogen lengte van 385,20 meters.
Een straatnaam mocht niet ontbreken.
Onderzoek in het gemeentelijk archief geeft geen aanwijzing in de notulen van beraadslagingen betreffende een straatnaam. Waarschijnlijk door onderlinge overeenkomst van het gemeentebestuur werd de naam van de eigenares Helene Wijnants aan de straat toegekend.
Helene Wijnants overleed op 16/12/1955 op 87 jarige leeftijd
De eerste huizen werden vanaf 1954 gebouwd, vanaf de elektriciteitscabine, oplopend tot aan de Sint-Barbarastraat. Een verbindingsweg van de H. Wijnantslaan naar de Raes van Heerslaan werd in 1959 aangelegd als ‘De Ribeaucourtlaan’(5) met de nodige nutsvoorzieningen.
Naar het einde van 1970 werden de percelen aan de rechterzijde op het grondgebeid van ‘De Bilter’ verkaveld voor nieuwe sociale woningbouw. Ook hier werden enkele wegen aangelegd die aansluiting geven aan de Sint-Barbarastraat en de Helena Wijnantslaan.
Een laatste overblijvend deel voor bouwverkaveling was het resterend voetbalveld dat als hoekperceel rechts gelegen was aan de Helena Wijnantslaan en de Nieuwe Steenweg. Het werd gekocht door Gilen Immobiliën die er appartementen en woningen heeft gebouwd.
Opmerkelijk, is het Helene of Helena?
In het Franstalig geboorteregister van 1868 werden haar voornamen als Marie Jeanne Helene opgeschreven wat meer naar een Franse uitspraak verwijst en wat ook voorkomt in het Nederlandstalig overlijdensregister..
Uittreksel van de overlijdensakte N°46 van 16 december 1955
De straatnaam zelf is geschreven als H. Wijnantslaan, maar op het stratenplan van de gemeente treft men de schrijfwijze “Helena” aan wat meer duidt op een Vlaamse uitspraak
Voetnoten
1. ‘De Bilter’, waar komt die naam vandaan?
Bij onze Utrechtse noorderburen is er reeds vanaf 1307 een schrijfwijze in een oorkonde genaamd ‘De Bilt’ …die gheleghen zijn beneden Overhese ende neerwaerts tegaen tot der Bilten.
Uit verder onderzoek wordt het grondgebied ‘De Bilt’ aanzien als een gordel tegen een vochtiger gebied.
Het grondgebied genaamd ‘De Bilter’ in Heers zou vergelijkbaar zijn met het toen lager gelegen gebied gekenmerkt door een waterloop (beek)- waarop de Nieuwe Steenweg is aangelegd- en stromend naar de ontsproten bronnen aan het kasteel om samen verder te stromen richting Klein-Gelmen en aan te sluiten op de Herk..
2. Waar komen onze straatnamen vandaan? http://www.grootheers.be
3. Panis, is een stroopfabriek of brouwerij waarvan de pannen een gebogen vorm hadden om de dampen van het stoken te laten ontsnappen; Het is een gezegde of uitdrukking in het Loons dialect.
4.Fernand Brunfaut (1886-1972) volksvertegenwoordiger, stichtte het Nationaal Fonds voor de Huisvesting.
5.Claire de Ribeaucourt was de moeder van Antoine en Albert Desmaisières
Michel Mathei februari 2022