Mergelgroeven in Horpmaal: ontginningen, schuilplaats en instortingen

Geologie ^[1]
Mergel, hoewel vaak zo genoemd, is geologisch gezien een kalkareniet of kalkzandsteen, een gesteente dat een andere samenstelling heeft dan de ‘echte’ mergel. Dit verschil in samenstelling is belangrijk om te begrijpen waarom mergel uit de ondergrond van het Mergelland zo bijzonder is. Geologisch gezien bestaat deze kalksteen uit relatief grove korrels, wat het een hardere en massievere structuur geeft in vergelijking met de zachte en minder compacte mergel, die een hoger gehalte aan klei bevat. Ondanks deze technische verschillen blijft de term ‘mergel’ in de volksmond en in de praktijk veelal behouden, en wordt deze in de rest van dit artikel verder gebruikt.
Deze mergel, die zijn oorsprong vindt in het Krijt, ongeveer 80 tot 65 miljoen jaar geleden, werd gevormd in een tropische zee die grote delen van het land bedekte tijdens een periode van transgressie. Dit afzettingsmilieu heeft de basis gelegd voor de mergel die we vandaag de dag aantreffen in de ondergrond van het Mergelland.
Door de eeuwen heen heeft de ontginning van mergel een belangrijke rol gespeeld in de regio, zowel economisch als cultureel. Het werd eerst op kleine schaal gewonnen voor landbouwdoeleinden, zoals het verbeteren van de bodemkwaliteit. Mergelpoeder en -brokken vonden hun weg naar de akkers van boeren, die het gebruikten om de kalkwaarde van hun grond te verhogen.

Ontginning van mergel
De vroege ontginning gebeurde vaak in natuurlijke ontsluitingen en kalkputten, maar met de opkomst van de vuursteenmijnen in de prehistorie, werd mergelpoeder soms als bijproduct gewonnen.
Vanaf de middeleeuwen werd de ondergrondse ontginning van mergel steeds intensiever. Groeven die oorspronkelijk voor vuursteenwinning waren gegraven, werden ook gebruikt voor de extractie van mergelpoeders. De toenemende vraag naar dit product in de 17e en 18e eeuw leidde tot de bouw van grotere, ondergrondse groeven, die niet alleen dienst deden voor de winning van mergel, maar later ook voor secundaire toepassingen, zoals schuilplaatsen en champignonkwekerijen.
Deze groeven dragen nog steeds sporen van hun verschillende functies: van inscripties en graffiti tot de sporen van het transport van mergel en andere goederen. De rijke geschiedenis van de mergelgroeven, die als een levend archief van menselijke activiteit fungeert, maakt duidelijk hoe essentieel dit gesteente door de eeuwen heen is geweest, zowel voor de landbouw als voor andere toepassingen.

Ontginning van mergelblokken voor gebruik als bouwsteen ^[2]
Romeinse bewoning is op meerdere locaties in het Mergelland aangetoond en bij archeologische opgravingen voor silex en ook de bewerkte mergelblokken die gevonden werden in fundering of keldermuren. Natuurlijk vroeg men zich al snel af waar deze mergelblokken vandaan kwamen. Hieruit is de populaire hypothese ontstaan dat in de Romeinse periode al mergel ontgonnen werd in ondergrondse groeven. Deze hypothese is alleen niet te bewijzen, omdat er geen aanwijzingen zijn dat in de Romeinse periode uit ondergrondse groeven mergel gewonnen werd. De ruimten waren koepelvormig en de wanden bedekt met kapsporen. Er is verder geen uitsluitsel te geven over het feit waarvoor deze ontginningen dienden, er kon mergelpoeder zijn ontgonnen, mergelblokken of mogelijk beide. Er is met zekerheid te zeggen dat er in ondergrondse groeven mergel wordt ontgonnen om te gebruiken als bouwstenen sinds de late middeleeuwen.

Ontginning in Horpmaal
Over de datum waarop men in Horpmaal is begonnen met de mergelontginning treffen we geen aanwijzingen. Was dit voor silex^[3], tauw^[4], mergelpoeder, meststof of mergelblokken als bouwmateriaal? De mergelgroeven van Horpmaal liggen op een korte afstand van de mergelgroeven ‘Hinnisdael’ te Vechmaal. De groeven in Vechmaal zijn erkend als Europees beschermd leefgebied voor vleermuizen, zoals de ingekorven vleermuis, die er jaarlijks overwintert. Volgens metingen hebben de mergelgroeven van Horpmaal een deklaag van slechts 5 meter, terwijl die in Riemst tot 25 meter dik is. Het grondwaterpeil ligt tussen de 3 en 10 meter, wat betekent dat de ontginningen zich altijd boven het grondwaterpeil bevonden. Door de kalkontginning zijn er in de regio’s Heers meerdere zinkgaten ontstaan.

Schuilplaats in de Mergelgroeven
De mergelkuilen, zoals ze vaak genoemd worden, werden tijdens de vroegere oorlogen en plunderingen gebruikt als schuilplaats. Er zou zelfs een altaar gevonden zijn in een van de ondergrondse gangen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de groeven niet gebruikt als schuilplaats, doordat het gebied te dicht bij de Steenweg Luik-Brussel lag, waar de Duitse doortrekkende legervoertuigen onder vuur werden genomen door geallieerde vliegtuigen.

Zinkgaten
In de omgeving van Heers zijn er ongeveer twintig zinkgaten geregistreerd. Men verwacht dat in de toekomst in Zuid-Limburg nog meer zinkgaten zullen ontstaan, doordat steunpilaren door ‘kruip’ dunner worden en de zolderingen gaan doorbuigen, waardoor de groeven instabieler worden. Kruip is een langzame bodembeweging die de druk op de pilaren vergroot, waardoor deze kunnen scheuren. In 1988 waren er na instortingen verschillende zinkgaten waargenomen. Een jaar later volgde een derde instorting van een grotere krater met een diameter van 10 meter en een diepte van 5 meter. Desondanks blijft de boer het mergellandschap bewerken als landbouwgrond.

[1] Het Mergellandschap van Vlaanderen, Congresbundel 6&7 oktober 2018
[2] Haspengouw, anders bekeken. Eddy Dupae
[3]  Silex is een kwarts gesteente en bevind zich tussen de lagen mergel. Siliciumdioxide, ook wel silica genoemd, is het oxide van silicium. De chemische formule is SiO2. In de natuur komt het in diverse vormen voor.
[4] Zuidwest-Limburgse term: harde kalkbank ontstaan door verkitting van een kalksediment in een vroeg stadium na afzetting, gedurende een fase van lage sedimentatiesnelheid.

Michel Mathei februari 2025