Oudbewoners van Heks weten te vertellen dat er in het Broek, lang geleden een kasteel of herengoed zou hebben gestaan. Dat was in de huidige weiden, begrensd door de Dumsteeg en de Broekstraat. Er zouden nog fundamenten aanwezig zijn….

Locatie
Op de Villaretkaart ⁽¹⁾ uit 1745-1758 die is geraadpleegd, blijkt inderdaad dat er een groot goed moet hebben gestaan op exact deze plaats (blauwe cirkel). Het is tot nu toe onduidelijk of het een kasteel of een herengoed betreft.
Vlakbij en aan het herengoed, lagen ook nog visvijvers ⁽²⁾ die toebehoorden aan de gemeente Heks (deels in- en onder de blauwe cirkel).

Hexe
Hexe was ooit een allodiaal goed (vrij erfgoed) van de graven van Loon⁽³⁾ . De gravin Agnes van Loon heeft haar leengoed “Monnikenhof” in 1175 overgedragen aan de abdij van Villers. Dit is een van de eerste vermeldingen van Hexe. Een volgende vermelding stamt uit 1329. In die tijd werd een goed bewoond te Hexe door een adellijke familie van Sprolant. Dat blijkt uit een oorkonde⁽⁴⁾ , hierin staat een vermelding van Gerardus de Hex – schildknaap – bijgenaamd van Sprolant. Het betreft het goed wat aangegeven is op de Villaretkaart uit 1745-1748, hierboven afgebeeld. Het is gelegen kort bij de Dumsteeg te Heks en grensde aan de Heerlijckheid Sassenbroek en het is niet bekend wanneer het gebouwd is.
De familie van Sprolant was verwant met de Jonkersfamilie van Velroux: Katharina Van Sprolant was gehuwd met Jonker Ameel van Velroux – heer tot Sassenbroek, afkomstig van Tilff. Mogelijk bewoonden zij dit herengoed. Beiden zijn in de (voormalige) kerk van Heks begraven (resp. 1544 en 1532)⁽⁵⁾ .

Testament

“….Item noch leest des testament macken de kercken tot Hex oft gelucht een vat roggen Loens mate op sijn huysen hof tot Hexs gheleghen bij dat ghemeen brouck ten euxyke daghe…..

Het betreft hier een item uit het testament⁽⁶⁾ uit de 17e eeuw van een erfgenaam, te weten Willem van Velroux (sterfdatum voor 1630), die aan het kerkfabriek van Heks het volgende nalaat: “een vat rogge volgens Loonse maten op zijn huis, gelegen bij de gemeente Broek, tot aan de huidige tijd”. Dit toont eveneens aan dat dit herengoed bestond. Willem van Velroux – vermeld onder de titel Joncker – werd ook begraven in de (voormalige) kerk van Heks.
De erfgenamen van Willem van Velroux erfden het goed na betaling van de renten zoals blijkt uit de kerkregisters. Het goed kwam vervolgens via overerving in bezit van Joncker Jan Scotte, en daarna zijn dochter Aldegonde Scotte -getrouwd met Joncker Jacobus Christophorus Dawans. Het bezit is vervolgens overgegaan naar de familie Jadoulle (het is onbekend of dit in de rechtstreekse familielijn is). Een van de zonen van de familie Jadoulle heeft zijn erfdeel verkocht op 27 september 1773, aan Prins Bisschop de Velbruck. Het erfdeel was 10 bunders en 16 roeden groot (totaal ongeveer 226 roeden), en hij heeft dit verkocht voor fl. 50,- (florijn = gulden) per roede.
Hiermee is vast komen te staan dat er in Heks ooit een 2e herengoed heeft bestaan dat toebehoorde aan een adellijke familielijn, lang voor de familie d’Ansembourg (kasteel Hex).

In de huidige weide in de Dumsteeg, zo werd verteld door inwoners uit Heks, zijn in de afgelopen jaren regelmatig fundamentresten en bouwafval teruggevonden, aldus de auteur.

⁽¹⁾ Geopunt Vlaanderen Geopunt | Digitaal Vlaanderen
⁽²⁾Gemeentearchieven Heks 1677
⁽³⁾Onuitgegeven werk van wijlen Kanunnik Ludovic Pluymers: Bijdrage tot de geschiedenis van Heks
⁽⁴⁾Coenen: Limburgse oorkonden
⁽⁵⁾Parochieregisters Heks
⁽⁶⁾Parochieregisters Heks: volgens diverse nota’s (gevonden in 1942 door dhr. Sylvain Preud’Homme; dorpspastoor), heeft er een groot goed gestaan, in steen opgetrokken. Deze woning was zeer schoon om aangezien te worden als Herengoed, of een klein kasteel. Dat wordt niet duidelijk uit de nota’s.

Jos Valley april 2024